Powstanie i rozwój uniwersytetów trzeciego wieku (UTW) były konsekwencją złożonych przemian cywilizacyjnych, ekonomicznych, a zwłaszcza demograficznych w drugiej połowie XX wieku. W ciągu 30 lat, od 1950 r. do 1980 r., liczba ludności świata wzrosła z 2 520 mln do 4 440 mln, czyli prawie dwukrotnie i dalej szybko rosła osiągając w 2000 roku 6 055 mln. W Europie liczba ludności w stosunku do 1950 roku wzrosła o 15,2 % w 1980 roku, a 33,3 % w roku 2000.
  Istotnym wyrazem tych przemian był społeczno-demograficzny proces tzw. starzenia się ludności i zarazem wydłużania jej życia. W Europie w II połowie XX wieku przeciętna długość życia wzrosła z około 55 do około 75 lat, a liczba ludzi mających 60 lat i więcej sięgnęła około 100 mln (ok. 15% całej ludności), z których przeszło 20 mln przekroczyło 80 lat. Proces zwiększającego się udziału osób starszych w ogólnej strukturze społecznej wynikał z jednej strony z malejącej liczby urodzeń, z drugiej zaś, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych był związany z ogólnym wzrostem dobrobytu: większym dostępem do opieki medycznej i zabezpieczenia społecznego, lepszymi warunkami socjalno-bytowymi, wzrostem poziomu oświaty ogólnej i zdrowotnej. W wyniku tych przemian wśród starszej generacji postępował wzrost świadomości prozdrowotnej oraz aktywności fizycznej i społecznej, a towarzyszyło mu nasilenie potrzeb edukacyjnych i kulturowych oraz poszukiwanie sposobów ich zaspokajania.
  Jedną z form zaspokajania rosnących potrzeb oświatowo-kulturowych i psychospołecznych seniorów stały się uniwersytety trzeciego wieku (UTW). Pierwszy tego typu uniwersytet został założony w 1973 roku przez prof. Pierre Vellas’a w Tuluzie we Francji. Z jego inicjatywy w kolejnych latach powstały UTW w Szwajcarii, Belgii, Holandii i innych krajach zachodnich. Wkrótce też, bo w 1975 roku z inspiracji Pierre Vellas'a, prof. med. Halina Szwarc, kierownik Zakładu Gerontologii przy Centrum Medycznym Kształcenia Podyplomowego w Warszawie założyła UTW w Warszawie jako pierwszą tego typu placówkę w Polsce i Europie Środkowej. W następnych latach Halina Szwarc była inicjatorką powołania w Polsce kolejnych tego typu uniwersytetów: w 1976 roku we Wrocławiu, w 1977 roku w Opolu, w 1978 roku w Szczecinie, a nieco później w Łodzi i kilku innych większych miastach.
  W lipcu 1980 roku prof. Halina Szwarc wystąpiła z inicjatywą powołania UTW w Lublinie. Jej inicjatywa trafiła do Zarządu Lubelskiego Oddziału Towarzystwa Wolnej Wszechnicy Polskiej (TWWP), stowarzyszenie naukowo-edukacyjnego, w którym działali jako wolontariusze pracownicy Zakładu Andragogiki UMCS.
  Zarząd Lubelskiego Oddziału TWWP na posiedzeniu w dniu 18 września 1985 roku podjął formalną uchwałę o powołaniu LUTW jako swojej agendy wspieranej naukowo, organizacyjnie i finansowo.